جایگاه ایمنی صنعت هوانوردی ایران بر پایه شاخص های ایمنی بین المللی

16 آذر علاوه بر روز دانشجو، مصادف با 7 دسامبر و سالروز امضای پیمان بین المللی هواپیمایی کشوری بوده و به همین مناسبت از سوی سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی هواپیمایی کشوری شناخته شده است. این روزی است که به دلیل اهمیت و نقش بسزای هوانوردی غیر نظامی در توسعه ملتها و ارتباط جوامع انسانی از سوی تمام کشورها مورد توجه قرار گرفته و در این روز از فعالین گسترده این صنعت تقدیر به عمل می آید.

صنعت هوانوردی ایران، علیرغم تمام چالشهای خارجی ناشی از تحریم های ظالمانه آمریکا در طول 40 سال اخیر، توانسته است خود را سر پا نگاه داشته و علاوه بر رفع نیازهای حمل و نقلی جامعه، بر توسعه مناطق نیز تاثیرگذار باشد. ولی باید بپذیریم که این صنعت نتوانسته اعتماد عمومی را جلب نماید. ناملایماتی که هر شهروند در طول مسافرت هوایی با آن مواجه بوده و همچنین خاطرات سوانح هوایی به مرور زمان از ذهن مردم پاک نمی­شود و تکرار آن قطعا بر بی اعتمادی مردم می­افزاید. حق هر شهروند است که بداند آیا صنعت هوایی کشورش ایمن است و یا متولیان آن به دلیل تحریم ها و یا ضعف نظارتی و یا عدم توان اجرایی و یا کمبود بودجه و یا مانند آنها از ایمنی پروازها می کاهند؟ مردم باید بدانند آیا هواپیما، کروی پروازی، پرسنل تعمیر و نگهداری و سایر پرسنل و تجهیزات پشتیبانی کننده واجد شرایط لازم هستند یا یا در ساز و کار شرکتهای ریز و درشت خصوصی و خصولتی به محاق رفته اند؟ آنها باید بدانند که آیا پرسنل مراقبت پروازی که پرواز آنها را کنترل می­کنند، از آمادگی فکری برای هدایت مسیر هواپیما برخوردارند و یا همچون سایر شاغلین دولت با ذهنی سرشار از دغدغه های زندگی و یا خستگی ناشی از فشار کاری، مشغول کنترل هواپیماها می­باشند؟ حق مردم است که بدانند آیا پس از تشکیل شرکتهای هواپیمایی متنوع خصوصی، نهاد دولت نظارت مفید و موثری بر اجابت مقررات هوانوردی دارد یا نه؟

برای اینکه بتوان این سوالات را به دور از هرگونه تعصب صنفی و حتی ملی پاسخ داد، استفاده از  داده­ها و شاخصهای نهادهای بین المللی بهترین راه ممکن به نظر می­رسد. پس در این متن شاخصه­های معرفی شده ایکائو در خلاصه گزارش های ایمنی هوانوردی کشورها(State Safety Briefing) و امتیاز ایران در هر شاخص­ را معیار قضاوت قرار می­دهیم. در این گزارشها 13 شاخص مورد ارزیابی قرار می­گیرد که 5 مورد از این شاخصها حاصل انجام ممیزی­هایی است که تحت عنوان برنامه ممیزی نظارت بر ایمنی هوانوردی جهانی (USOAP) توسط ممیزین ایکائو از صنعت هوانوردی کشورها به عمل می­آید. ایکائو در سال 1995 برنامه داوطلبانه­ای برای انجام ممیزی از کشورهای عضو پیمان را آغاز نمود. در طول 2 سال از اجرای این برنامه متوجه عدم رعایت مقررات و استانداردهای بین المللی توسط کشورهای عضو پیمان شد. لذا در سال 1998 برنامه ممیزی با رویکرد سیستم­های جامع (USOAP­CSA) را برای کلیه کشورهای عضو پیمان الزامی نمود. در سال 2008 و درپی انجام یک طرح مطالعاتی، ایکائو به این نتیجه رسید که صرف ممیزی در محل و در بازه های زمانی چند ساله، تاثیر­گذاری چشمگیری در رسیدن به اهداف ممیزی نخواهد داشت. لذا پس از چند سال تحقیق، در سال 2010 کلیات طرح ممیزی با رویکرد پایش مستمر (USOAP CMA) را تصویب نمود و پس از 2 سال دوره انتقال، کلیه کشورها را به تطبیق با این برنامه ملزم کرد.  این ممیزی 8 عنصر اصلی از جنس ایجادی(Establishment) و اجرایی (Implementation) داشته و با پاسخگویی به حدود 1000 سوال مستخرج از استانداردهای بین­المللی انجام می­شود. از تاثیر مستقیم این ممیزی بر شاخص­های ایمنی هوانوردی، می­توان به اهمیت این ممیزی پی برد. این ممیزی علاوه بر اعمال بیشترین تاثیر در ارزیابی سطح ایمنی هوانوردی کشورها، معیاری برای مراودات هوانوردی بین کشورها نیز می­باشد. قطعا کشوری که مغایرت خیلی مهم (شاخص دوم) داشته باشد و یا نهاد حاکمیت آن نتواند بر فعالیتهای هوانوردی نظارت مثبت (شاخص سیزدهم) داشته باشد و یا بر اساس شاخص اول درصد تطابق آن کشور با استانداردها از حد میانگین کشورهای دنیا پائین­تر باشد، در تعاملات تجاری و تصمیم­گیریهای بین­المللی جایگاه ضعیفی خواهد داشت.

صنعت هوانوردی ایران با محوریت سازمان هواپیمایی کشوری در هر دو رویکرد فوق تحت ممیزی ایکائو قرار گرفته است. بار اول در سال 2010 و به مدت 4 روز از 8 حوزه مقررات، ساختار، گواهینامه­ها، عملیات پرواز، صلاحیت پرواز، بررسی سوانح، ناوبری و فرودگاهی ممیزی انجام گرفت که توانست 90.4 درصد تطابق را کسب نماید. بار دوم که در شهریور ماه سال جاری و تحت رویکرد جدید (USOAP CMA) انجام پذیرفت، با ممیزینی به مراتب حرفه­ای­تر و سخت­گیرتر از دوره اول که عمدتا از متولیان صنعت هوانوردی سایر کشورها بوده­اند و در مدت 2 هفته از 5 حوزه­ی  مقررات، ساختار، گواهینامه­ها، عملیات پرواز و صلاحیت پرواز انجام گرفت. در این ممیزی کشور ایران حائز 83.6  درصد تطابق با استانداردهای بین­المللی گردید. این درحالی است که اغلب کشورها در ممیزی بارویکردجدید با افت 14 درصدی مواجه می­شوند. برای درک بهتر این درصد لازم است بدانید که میانگین درصد تطابق همه کشورهای دنیا 66.6  درصد است و کشوری مانند آلمان باحوزه های ممیزی مشابه ایران در مجموع حائز 87 درصد تطابق با الزامات و استانداردها شد.

این موفقیت ناباورانه به مذاق برخی خوش نیامد و حتی در کوران ممیزی، همسو با کشورهایی که آرزوی شکست ایران را در سر می­پرورانند، از هر فرصتی برای ناکامی سازمان هواپیمایی کشوری استفاده کردند. سازمان هواپیمایی کشوری در شرایطی موفق شد تحسین مسئول عربستانی بخش ایمنی دفتر منطقه ای خاورمیانه ایکائو را جلب نماید که با مشکلات عدیده­ای همچون تغییر حجم عظیمی از مقررات صنعت هوانوردی در سه حوزه گواهینامه­ها، عملیات پرواز و صلاحیت پرواز در 5 سال گذشته، تغییر مدیریت در اصلی­ترین حوزه تحت ممیزی، درگیری بخش اعظمی از توان سازمان در حواشی غیر تخصصی و بعضا قضائی سانحه هواپیمای ATR در یاسوج، سانحه چلنجر ترکیه­ای در شهرکرد و پرونده ناتمام سانحه آنتونف 140 و سایر پرونده های ریز و درشت نهادهای نظارتی مواجه بود. تشدید آنی تحریم­های آمریکا و همچنین نوسانات بالای نرخ ارز در تابستان گذشته نیز چالشی بزرگ در قبل و حین ممیزی برای این صنعت ایجاد کرده بود. سازمان هواپیمایی کشوری این نتیجه را صرفا با تکیه بر توان نیروی انسانی خود و در شرایطی از هر حیث غیر معمول کسب نمود، درحالیکه کشوری مانند قطر با به خدمت گرفتن مستشاران اروپایی و صرف هزینه های هنگفت توانست 63.81 درصد تطابق را به دست آورد.

علی­رغم اهمیت و حساسیت این ممیزی که توسط یکی از نهادهای سازمان ملل متحد انجام می­گرفت و شکست آن نه تنها عواقب وخیمی در کل مجموعه صنعت حمل و نقل هوایی و صنایع وابسته را به همراه داشت، بلکه مستمسکی برای تخریب دولت در سطح جهانی و داخلی می­شد، ولی نتیجه آن کمترین انعکاس رسانه­ای را نداشت و در سکوت خبری خبرگزاریهای رسمی و حتی تخصصی انجام شد. با این حال بازخورد نتیجه ممیزی در خارج مرزهای ایران اینگونه نبود. خبر موفقیت ایران که از قضا از درصد تطابق کشور های مصر بیشتر بود، به سرعت در دفتر منطقه­ای ایکائو (قاهره) مخابره شد و شادی دوستان و اخم بدخواهان را موجب گردید. بطوریکه در همان ساعت اعلام درصد تطابق ایران، طرفهای ایرانی دفتر منطقه­ای، ضمن تشکر از نتیجه حاصله، تغییر جو حاکم آنجا به نفع ایران و سربلندی کشور عزیزمان در مقابل کشورهایی که بدون محدودیتهای فنی و سیاسی و با اتکا به پول ، در انتظار شکست و سرافکنده­گی صنعت هوانوردی ایران بودند را اطلاع دادند.  

درصورتیکه نتیجه این ممیزی را در گزارش خلاصه ایمنی هوانوردی ایران که در 5 نوامبر سال جاری با اطلاعات قبلی تکمیل شده است قرار دهیم، نتایج زیر حاصل می­گردد. هوانوردی ایران با میانگین 16.5 درصد رشد پرواز در هر سال و در طول 5 سال گذشته و رشد قابل توجه 27 درصدی در سال 2017 نسبت به سال 2016 (192 هزار پرواز در سال 2017) دارای شاخص های ایمنی زیر می-باشد.

1. 83.6 درصد تطابق با استانداردهای بین المللی دارد.
2. هیچ مغایرت خیلی مهم با استانداردهای بین المللی ندارد.
3. 2 مورد سانحه هوایی فوتی داشته.
4. از 9 فرودگاه بین المللی ایران، 2 فرودگاه دارای گواهینامه فرودگاهی است.
5. 89.31 درصد از برنامه جامع ایمنی ایران ایجاد شده است.
6. برنامه جامع ایمنی در سطح 3 از 4 پیاده سازی شده است.
7.  4 شرکت هواپیمایی ایرانی دارای گواهینامه IOSA هستند.
8. هیچ یک از هواپیماها و شرکتهای هواپیمایی ایرانی توسط FAA با محدودیت پروازی فنی مواجه نشده است.(با درنظر گرفتن اینکه پروازی در منطقه آمریکا ندارد)  
9. هیچ یک از شرکتهای هواپیمایی ایرانی توسط آژانس ایمنی هوانوردی اتحادیه اروپا با محدودیت پروازی فنی مواجه نمی باشد، ولی چند مورد از هواپیماهای ایرانی مجاز به پرواز در محدوده اتحادیه اروپا نمی باشند.
10.  14.29 درصد طرح PBN در فرودگاه های ایران اجرا شده است.
11.  در 12 ماه گذشته دوره­های آموزشی تحت نظارت ایکائو برگزار نشده است. با اینکه یک مرکز آموزش مورد تایید ایکائو دارد.
12. اقدامات اصلاحی مندرج در سامانه  برخط ایکائو در 12 ماه گذشته به روز­رسانی نشده است.  
13. سازمان هواپیمای توانایی نظارت موثر بر 3 حوزه عملیات پروازی، ناوبری و پشتیبانی را دارد.

با توجه به شاخصهای فوق، می توان سوالات مردمی ابتدای این متن را اینگونه پاسخ داد که با وجود امتیاز مثبت سازمان هواپیمایی در توانایی نظارت بر همه حوزه های تحت نظارت(شاخص سیزده­ام)، شرایط ایمنی هوانوری ایران نه در سطح خیلی مطلوب و نه در سطح خیلی ضعیف قرار دارد. همچنین علی­رغم تمام محدودیتها و فقط با اتکا به توان نیروی انسانی داخلی، در جایگاه مناسبی بین کشورهای دنیا و منطقه خاورمیانه قرار گرفته است و می­تواند پس از قرارگرفتن نتایج در سامانه برخط ایکائو، با فرصت به روزرسانی اقدامات اصلاحی (شاخص دوازدهم)، بخش اصلی امتیازات خود را بهبود دهد.

درعین حال لازم است سازمان هواپیمایی به عنوان نهاد حاکمیتی و سیاست گذار دولت در صنعت هوانوردی علاوه بر حفظ و ارتقای درصد تطابق خود، با بررسی فرصتها و تهدیدهای پیش رو، برنامه ریزی مناسبی برای ارتقای سایر شاخصهای ایمنی انجام دهد. فارغ از بررسی ریشه های نواقص موجود و یافتن راهکارها که هر یک تحقیقی مجزا می­طلبد، لازم است برای پویایی بیشتر صنعت هوانوردی و تاثیر گذاری بیشتر دولت در صنعت هوانوردی، هرچه سریعتر مصوبه ماده 53 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب 1395 مجلس شورای اسلامی با موضوع اداره سازمان هواپیمایی برابر اساسنامه خود، اجرایی شود. همچنین اکنون که این سازمان بار مالی خود را از دوش بودجه عمومی دولت برداشته و مستقیما بودجه خود را از صنعت هوانوردی تامین می نماید، دولت باید اجازه دهد که منابع ناشی از درآمدهای این سازمان راسا مدیریت شود، نه اینکه کماکان با نگاه سنتی، بودجه قطره چکانی تزریق گردد. در این صورت سازمان هم باید اعتبارات خود را به جای صرف حقوق و مزایای پرسنل و در غالب ردیف های بودجه­ای مرسوم، به صورت هدفمند و در جهت ارتقای شاخص های ایمنی هوانوردی تخصیص دهد.