بررسی عوامل موثر بر بروز سوانح مبتنی بر عوامل انسانی

اشتباهاتی که به عوامل انسانی در این حوادث نسبت داده می‌شود، می‌تواند بر اثر عواملی مانند طراحی غلط، آموزش ناکافی یا مناسب نبودن چک لیست‌های در دسترس باشد. همچنین ممکن است خطای انسانی علت پنهان شدن عواملی شود که بتوان با طرح آن‌ها باعث جلوگیری از وقوع مجدد حوادث شد، در حقیقت مباحث مطرح شده در ایمنی پرواز این نکته را متذکر می‌شوند که خطاهای انسانی باید نقطه شروع و نه پایان برای انجام تحقیقات سوانح هوایی باشد. هدف اصلی شناخت عوامل انسانی درک قابلیت‌های پیش‌بینی شده انسان، محدودیت‌ها و کاربردهای آن است. این عوامل اکنون با ذخیره گسترده‌ای از دانش پشتیبانی گردیده و برای ایمنی پروازها استفاده می‌گردد.

بسیاری از موارد مطرح شده در ایمنی پرواز، مسائل مربوط به سروصدا، لرزش، گرما و سرما هستند. با این وجود در حدود نیم قرن اخیر کارهایی برای پررنگ‌تر کردن نقش این عوامل در هوانوردی انجام شده است. محیط کاری پیچیده، تمام عملکردهای انسان را درگیر خود می‌کند. تصمیم گیری و دیگر فرآیندهای درک، طراحی نمایشگرها وکنترل‌های پروازی موجود در کابین، ارتباطات و نرم افزارهای رایانه‌ای، نقشه‌ها، جداول و نیز اسناد مربوطه از مواردی هستند که مطالعات ارگونومیک تحت تاثیر چنین محیطی قرار می‌گیرند. بنا به نظر پروفسور ادواردز، هدف عوامل انسانی بهبود روابط بین افراد و فعالیت‌های آن‌ها به وسیله استفاده مناسب و سیستماتیک از علم انسان در چارچوب مهندسی سیستم  است. می‌توان از این تعریف هدف را موثر از سیستم که شامل ایمنی و تاثیرگذاری آن بر سالم ماندن افراد در نظر گرفت. بعدها وی بر این مطلب تاکید کرد که منظور از فعالیت‌ها همان ارتباطات بین افراد و روابط موجود بین افراد وگروه‌ها است. دانش انسانی در حال مطالعه ساختار و طبیعت انسان، قابلیت‌ها و محدودیت‌های آن و همچنین رفتار آن در گروه‌ها و به صورت انفرادی است. مطالعه کامل در مهندسی سیستم به تلاش محققان در مورد عوامل انسانی جهت درک اهداف و روش‌های مورد نظر و همچنین مشکلات فرا روی تصمیم گیری بر می‌گردد. عوامل انسانی از طریق این اطلاعات به حل مسائل عملی موجود می‌پردازد.

اندازه گیری و محاسبه ضریب ضایعات

میزان سوانح در محیط کار را می‌توان بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم مشخص نمود. در روش مستقیم، از اطلاعات مربوطه به ضایعات تولید در رابطه با نارسایی‌های نیروی انسانی ناشی از حوادث و تصادفات، استفاده می‌شود. بدین معنی که همبستگی کاهش بازدهی را با عدم حضور متصدیان مربوطه که به علت حوادث محل کار دچار مخاطراتی شده‌اند، محاسبه نمایند بالا بودن این ضریب کمبود درجه ایمنی در محل کار را نشان می‌دهد. روش دیگر اندازه گیری مستقیم و محاسبه ضریب فراوانی یا شدت ضایعات منابع انسانی می باشد رابطه توصیه شده برای محاسبه ضریب فراوانی ضایعات بشرح زیر است:

در رابطه فوق :

n: معرف تعداد تلفات، بیماری‌ها و ضایعات

m: مجموع ساعات کار کلیه کارکنان در طول سال و 200000  زمان کار 100 نفر بطور تمام وقت در سال (40 ساعت در هفته و 50 هفته در سال) می‌باشد.

با این که ضرایب حاصل از محاسبات فوق نمی‌تواند به‌درستی منعکس کننده میزان ایمنی باشد، معذالک روش‌هایی هستند که کم و بیش در سطح جهانی مورد قبول واقع شده اند.

روش‌های پیش‌گیری

در پیش‌گیری تصادفات و سوانح و اثرات ناشی از آن از دو جهت باید اقدام شود

الف) طراحی صحیح کار در رابطه با ساختار، ساختمان، وسایل و تجهیزات

ب) انجام گرفتن صحیح کار و نظارت موثر

از نظر جنبه‌های مربوط به کارکنان نیز می‌توان اقدامات زیر را در جهت کاهش سوانح به مرحله عمل درآورد.

انتخاب صحیح کارکنان و سپردن کار به کاردان،  تشخیص کارکنان مستعد سانحه، آموزش،  برقراری انضباط کار و نظارت جدید در اجرای مقررات ایمنی و سرپرستی لازم و کافی.

تجربه و اطلاعات نشان می‌دهد که برای بعضی از کارکنان سانحه و تصادفات بیشتر پیش می‌آید. این دسته از کارکنان را اشخاص مستعد سانحه می‌گویند.

البته علت این خصوصیت در اشخاص مختلف است گاه به بی‌دقتی و بی‌نظمی آنها مربوط می‌شود گاهی مسائل روانی باعث آن می‌گردد و گاه مسائل خانوادگی و ... در هر صورت این‌گونه اشخاص باید شناسایی و در کارشان نظارت بیشتری اعمال گردد و یا اینکه از کارهای نسبتا خطرناک کنار گذاشته شوند.

انتخاب صحیح متصدیان در کاهش سوانح اثر به‌سزایی دارد. در انتخاب کارکنان باید کوشش شود که اشخاص سانحه زا و بی‌دقت به کارهای پر خطر و حساس گمارده نشوند. اعمال و روش‌های مختلف مثل تست‌های روانشناسی مصاحبه و نظارت در کار در امر انتخاب کمک می‌نماید. آمار و ارقام موجود نشان می‌دهد که انتخاب صحیح، میزان حوادث را تا یک دوم تقلیل داده است.

آموزش و آشناسازی کارکنان با جنبه‌های مختلف ایمنی عامل مهم دیگر در کاهش سوانح  می‌باشد. آموزش‌های ایمنی باید از بدو ورود یک متصدی جدید به کار آغاز و به طور مستمر ادامه یابد. تجربه نشان داده که آموزش کافی و مناسب تا حد زیادی از میزان تصادفات و سوانح می‌کاهد.

برقراری نظم و کنترل اجرای مقررات ایمنی از اقدامات بسیار مفید در بالا بردن سطح ایمنی محیط‌های کاری می‌باشد. بسیاری از سوانح ناشی از بی‌توجهی و زیر پاگذاشتن مقررات ایمنی است.

توجه و نظارت مداوم سرپرستان از عوامل عمده دیگر در بالا نگه‌داشتن سطح ایمنی می‌باشد تجربه نشان داده در واحدهای صنعتی که سرپرستان آن‌ها به مسائل ایمنی کم توجه هستند سوانح بیشتر است. لازم است سرپرستان و متصدیان بی‌توجه به امور ایمنی مورد بازخواست قرار گیرند و در واحدهایی که سانحه کمتر اتفاق می‌افتد سرپرستان مورد تشویق قرار گیرند مسلما تشویق و تنبیه به‌موقع، به کمک آموزش و سایر عوامل در بالا بردن درجه ایمنی محیط کار موثر خواهد بود.

نتیجه

حوادث معمولا نتیجه شرایط یا عملیات ناایمن و تجهیزات بد طراحی شده و غیر مجهز محیط پر خطر و استفاده از تجهیزات قدیمی و مستهلک و غیر استاندارد است. فشار روانی و زمان از دیگر دلایل ایجاد حوادث هستند که ساده‌ترین راه مقابله با فشارهای روانی و زمانی جلوگیری از وقوع آن‌هاست.

برای جلوگیری از وقوع سوانح ابتدا باید علل ریشه‌ای بوجود آمدن آن‌ها را بشناسیم تا بتوانیم از وقوع آن‌ها جلوگیری کنیم. طراحی صحیح کار در رابطه با سیستم‌ها، وسایل، تجهیزات انجام گرفتن صحیح کار، سرپرستی و نظارت موثر، آموزش مستمر و موثر، استفاده از پرسنل کارآمد، جلب رضایت شغلی و سازمانی، آشناسازی کارکنان با جنبه‌های مختلف ایمنی و استفاده از وسایل ایمنی،  میزان حوادث را به طور محسوسی کاهش می دهد.

مهم‌ترین و مطرح ترین عامل در ارتباط با عامل انسانی مطروحه در سوانح هوایی ایران دو بحث تجربه و آموزش هستند. زمانی‌که فرد کم تجربه و بی‌تخصصی در شرایط حاد لحظه‌ای قرار گیرد که قدرت واکنش نسبت به آن را نداشته باشد به طور صعودی و بالطبع درصد بروز حوادث به طور تصاعدی افزایش خواهد یافت. این درحالیست که استفاده از نیروهای متخصص و کارا و یا متخصص شده توسط فرآیند آموزش با متد به‌روز و صحیح(Competency Base Training)  و مخصوصا با سابقه کاری و تجربیات مناسب می‌تواند نقش به‌سزایی در سوانح داشته باشد.